Уральск поэтическая Родина Тукая

Великий поэт татарского народа, основатель татарской литературы, мыслитель-философ Габдулла Тукай родился и умер в Татарстане, но многие исследователи считают древний город Казахстана – Уральск духовной родиной поэта. Здесь он учился и впервые здесь познакомился с произведениями А.С.Пушкина, подражая великому русскому поэту, создавал свои глубокие произведения. Город Уральск – административный центр Западно-Казахстанской области. Город расположен на правом берегу реки Урал, впадающего в Каспийское море, с трех сторон окружен водами Урала, Чагана. Название города изменялось неоднократно. Казахи называли его «Теке», «Орал», а русские – «Яицкий городок», «Уральск». В 1846 году город Уральск стал крупным торговым центром и вошел в число крупных городов XIX века.

Сегодня в древнем и новом городе Казахстана – Уральске остались следы известных мастеров слога Пушкина и Даля, Жуковского, Короленко и Крылова. Они здесь были несколько дней, остановились. В этом городе есть места, по которым ходил талантливый татарский поэт Габдулла Тукай. Он жил в городе Уральск, что и является самым главным отличием от русских поэтов и писателей, которые названы выше. Он здесь не просто жил, а сформировался как личность. Можно сказать, что поэт провел половину своей жизни в этих краях. Габдолла приехал в Уральск ребенком в возрасте 9 лет, через 12 лет вернулся на свою родную землю знаменитым поэтом. Уральск стал домом для сироты, который приехал с Казани на казахскую землю.

Исторические данные свидетельствуют о том, что здесь он нашел убежище в доме местного жителя Галиаскара Усманова. Детство и юность поэта (с 1895 по 1907 годы) прошли в городе Уральск. Когда Габдулла Тукай приехал в Уральск, ему было 9 лет. Сиротой, приехав к сестре своего отца Газизе, он окреп и повзрослел. Затем он поступает в медресе "Мүтиғия" известного гения Мутиголлы Тухватуллина, который является выпускником Египетского университета Аль-Аскар. В русской школе при медресе он получает знания по естественным наукам и русскому языку. Его творческий талант раскрывается ярче. Габдулла, который с детства испытывал все горечи жизни, уже с тех времен начал вникать и участвовать в вопросы нации.

Имеется полное основание полагать, что город Уральск – поэтическая родина Габдуллы Тукая. Он долгое время проживал и работал в доме Тухватуллиных в г. Уральске. Сегодня этот дом стал домом-музеем поэта. Когда-то ребенок Габдулла, молодой Габдулла трудился в первой типографии, открытой в подвале этого дома. Здесь он впервые познакомился с азами печати газет и журналов, книг. Затем он в своершенстве овладел этим делом. Это – один из первых типографий, открытых в городе Уральск, этим и отличается.

Имя Габдуллы Тукая давно знакомо казахским читателям. Потому что, до Октябрьской революции казахи выписывали очень мног книг, опубликованных в городе Казань. Среди них были книги со стихами Габдуллы Тукая. Кроме того, на страницах периодической печати постоянно печатались стихи поэта. В рукописном журнале "Аль-Гасыр аль-Джадид" («Жаңағасыр»), выходящем в медресе, публиковались самые первые произведения Габдуллы.

В начале ХХ века Алашская интеллигенция вдохновлялась стихами Тукая, в его образе писала стихи. На примере его стихотворения «Милләтшілер» были опубликованы стихи «Оян, қазақ!» Міржақыпа Дулатұлы, «Ұлтшылдарға» Сәбита Дөнентаева.

Стихи Габдуллы Тукая на казахском языке впервые были опубликованы в 1913 году в журнале "Айқап" № 7. С тех пор наследие поэта неоднократно издавалось на казахском языке. В частности, в 1925 году отдельной книгой были опубликованы стихи с переводом Жакана Сыздыкова. В 1952-1975 годах были изданы стихи и поэмы, а в 1962 году – «Шурале» («Жезтырнак») была издана отдельной книгой. В 1965 году были изданы избранные, в 1966 году детские стихи. Были написаны статьи, исследования, касающиеся жизни и творчества поэта. Такие казахские поэты, как Ж.Сыздыков, Т.Алимкулов, В.Жумабаев посвятили свои стихи Габдулле Тукаю «Токай – Карабалықта», «Ғабдолла Токай», «Токай терген әріптер», а Т.Мамбетов написал поэму" Тұңғыш Тоқай".

Необходимо отметить, что в ХХ веке многие произведения Тукая заговорили на казахском языке благодаря нашему земляку, великому поэту, народному писателю Казахстана Кадыру Мырза Али, который крепко укрепился в сознании народа, который прекрасно передал мечты и желания представителя братского нам народа.

Как казахи ценили Абая, русские Пушкина, англичане Шекспира, так и татарский народ ценил имя Габдуллы Тукая. Мы гордимся тем, что формирование личности, ставшего отцом своей нации проходило в городе Уральск, находящемся на западе казахских бескрайних степей. Поэтому, принято считать, что поэтическая родина Тукая – Жайык, в целях сохранения имени поэта, также в знак дружбы и культурной связи между двумя братскими странами в городе Уральск был открыт памятник Габдулле Тукаю и музей.

В Уральске полностью реконструирован памятник архитектуры ХІХ века - дом купца Галиаскара Усманова. Когда будущий великий поэт татарского народа Габдулла Тукай приехал сиротой в Уральск 1895 году он нашел приютв этом доме, это – дом тети Тукая Газизы и её мужа Г.Усманова. В обновленном здании установлена памятная доска о том, что это дом купца Г.Усманова, где жил Г.Тукай жил в 1895-1900 годах.

 Орал қаласы Ғ.Тоқайдың ақындық отаны

Татар халқының ұлы ақыны, татар әдебиетінің не­гізін қалаушы, ойшыл-философ Ғабдолла Тоқай Татарстанда туып, сонда дүние салғанымен, Қазақстанның көне қаласы Оралды ақынның рухани отаны деп санайды көптеген зерттеушілер. Ақын осында білім алып, алғаш рет осында А.С.Пушкин шығармаларымен танысқан, орыстың ұлы ақынына еліктеп, терең ойлы шығармаларын дүниеге әкелген. Орал қаласы – Батыс Қазақстан облысының әкімшілік орталығы. Қала Каспий теңізіне құятын Жайық өзенінің оң жағалауында орналасқан, үш жағынан Жайықтың, Шағанның суларымен қоршалған. Қаланың аты әлденеше рет өзгерді. Қазақтар "Теке", "Орал" десе, ал орыстар - "Яицкий городок", "Уральск" деп атаған.1846 жылы ірі сауда орталығына айналған Орал қаласы ХІХ ғ үлкен қалалардың қатарына қосылды.

Бүгінде Қазақстанның көне де жаңа қаласы - Оралда әйгілі сөз зер­гер­лері - Пушкин мен Дальдің, Жуковскийдің және Короленко мен Крыловтың іздері қалған. Олар мұнда бірнеше күн болған, аялдаған. Бұл қалада татардың талантты ақыны Ғабдолла Тоқайдың да табаны тиген жерлер бар. Оның жоғарыда аты-жөндері көрсетілген орыстың ақын-жазушыларынан басты бір айырмашылығы - Орал қаласында тұрғанында. Тек тұрып қана қой­май, дәл осы қалада тұлға болып қа­лыптасуында. Ақын Жайық өңірінде өмірінің жартысын өткізді деуге де болады. 9 жасында келген бала Габдолла, 12 жылдан соң, көпке танымал ақын Ғабдолла Тоқай болып еліне оралды. Осылайша, Қазан қала­сынан қазақ топырағына тап болған та­тар­­дың желкілдеп өскен желектей, көркем жетім баласына, Орал- қараағаштай пана, бәйтеректей сая болды.

Та­рихи деректер мұнда ол жергілікті тұрғын Галиаскар Ус­ма­новтың үйін паналағанын айғақтайды.Ақынның балалық және жасөспірімдік шағы (1895жылдан 1907 жылға дейін) Орал қаласында өткен. Ғабдолла Тоқай Оралға келгенде жасы 9-да еді. Әкесінің қарындасы Ғазизаның қолына келген жетім бала осы жерде ғана жетіліп, қатарға қосылғандай болады. Оралдағы әйгілі ғұлама, Мысырдың Әл-Асқар университетін бітіріп келген Мүтиғолла Тухватуллиннің "Мүтиғия" медресесіне оқуға түседі. Медресе жанындағы орыс мектебінен дүниәуи ғылымдарды, орыс тілін үйренеді. Шығармашылық таланты жарқырай ашылады. Титтейінен тағдырдың ыстық — суығын көріп шыңдалған Ғабдолла сол кезден – ақ ұлт ісіне араласа бастайды.

Орал қаласын- Ғабдолла Тоқайдың поэтикалық отаны - деп айтуға да, санауға да толық негіз бар. Ол Орал қаласындағы Тухватуллиндер үйінде біршама уақыт тұрып, еңбек еткен. Қазір бұл үй ақынның музейіне айналған. Кезінде бала Ғабдолла, жас Ғабдолла осы үйдің жертөлесінде ашылған алғашқы баспаханада еңбек етіпті. Газет-журналдар мен кітаптар басып шығару әліппесімен ең алғаш рет ол осы жерде танысқан. Кейіннен бұл істі жетік меңгеріп кеткен. Бұл Орал қаласында ашылған тұңғыш баспаханалардың бірі болуымен де ерекшеленеді.

Ғабдолла Тоқай есімі қазақ оқырмандарына бұрыннан таныс. Олай дейтін себебіміз, Қазан төңкерісіне дейін қазақтар Қазан қаласынан жарыққа шыққан кітаптарды көптеп жаздырып отырды. Олардың арасында Ғабдолла Тоқайдың жырлары жазылған кітаптар да бар еді. Оның үстіне мерзімді баспасөз беттерінде де ақын өлеңдері үнемі басылып тұрды.Медреседе шығатын "Әл Ғасыр әлжәдид" ("Жаңағасыр") қолжазба журналында Ғабдолланың тырнақалды дүниелері жарияланады.

ХХ ғасырдың басындағы Алаш зиялылары Тоқай өлеңдерімен рухтанды, соның үлгісінде жыр жазды. Мәселен, оның "Милләтшілер" өлеңі үлгісінде Міржақып Дулатұлының "Оян, қазақ!", Сәбит Дөнентаевтың "Ұлтшылдарға" атты өлеңдері жарық көрді.

Ғабдолла Тоқайдың өлеңдері қазақ тілінде ең алғаш 1913 жылы "Айқап" журналының № 7 санында жарияланды. Содан бергі уақытта ақын мұрасы қазақ тілінде бірнеше мәрте жарық көрді. Атап айтар болсақ, 1925 жылы Жақан Сыздықовтың аудармасымен өлеңдері жеке кітап болып шықты. 1952-1975 жылдары өлеңдері мен поэмалары, ал 1962 жылы "Шурале" ("Жезтырнақ") өз алдына кітап болып басылды. 1965 жылы таңдамалары, 1966 жылы балаларға арналған өлеңдері баспадан шықты. Ақын өмірі мен шығармашылығына қатысты мақалалар, зерттеулер жазылды. Ғабдолла Тоқайға арнап қазақ ақындары Ж.Сыздықов "Тоқай – Қарабалықта", Т.Әлімқұлов "Ғабдолла Тоқай", Ғ.Жұмабаев "Тоқай терген әріптер" атты өлеңдер, І.Мәмбетов "Тұңғыш Тоқай" деген поэма жазды.

ХХ ғасырда Тоқай туындыларын қазақ тілінде бұлбұлдай сайратқан, түбі бір бауырлас халық өкілінің арман-тілегі мен ішкі жан сырының бояуын бұзбай жеткізген Қазақстанның халық жазушысы, өзі де бүгінде халық санасынан берік орын тауып үлгерген поэзия пайғамбары атанған жерлесіміз- Қадыр Мырза Әли екенін атай кеткен жөн.

Қазақтар Абайын, орыстар Пушкинін, ағылшындар Шекспирін қалай қадірлесе, татар халқы Ғабдолла Тоқайдың есімін солай шарықтатты. Тұтас бір ұлттың атасына айналған тұлғаның қалыптасуы қазақ даласының Батысындағы Орал қаласында өткенін біз мақтан тұтамыз. Осы себепті, Жайық – Тоқайдың поэтикалық отаны саналғандықтан, ақынның есімін ел есінде сақтау мақсатында әрі бауырлас екі ел арасындағы достық пен мәдени байланыстың белгісі ретінде Орал қаласында Ғабдолла Тоқай ескерткіші мен музейі ашылды.

Орал қаласында ХІХ ғасырдың сәулет ескерткіші - көпес Ғалиасқар Усмановтың үйі толықтай жаңғыртылды. Бұл 1895 жылы дәм айдап, жетім қалған татар халқының болашақ ұлы ақыны Ғабдолла Тоқай Оралға әкелінгенде, пана тапқан үй, Ғ Тоқайдың әпкесі Ғазиза мен жездесі Ғ.Усмановтің баспанасы. Жаңартылған ғимаратта оның көпес Ғ.Усмановтың үйі екендігі, онда Ғ.Тоқайдың 1895-1900 жылдары тұрғандығы жөнінде ескерткіш тақта орнатылған.

Uralsk poetic homeland of Tukay

A little about our city

The historical name of Uralsk is "Yaitskiy gorodok". It is still preserved in the official Tatar language today.  G. Tukay, in his memoir “What I Remember About Me”, like some of his contemporaries, called Uralsk as Zhaik, i.e. city ​​on Yaik.

The presence of a significant Tatar community in Uralsk led to the emergence of purely Tatar, or as the newspapers wrote, "Muslim" trade establishments.

There were four madrahes in Uralsk, one near the Voiskovaya mosque, two " Mutygiya " and " Rakybiya " at the Red Mosque, and one near New bazaar mosque. There are also working mektebs and Russian schools for muslim children. Galiaskar Usmanov took Tukai to one of those schools to study Russian, which Apush should have known in order to help his uncle, a merchant.

Uralsk kept the memory of staying A.S. Pushkin, who arrived to Uralsk in the fall of 1833, he was accompanied by an Orenburg official, the future author of the dictionary, V. I. Dahl to collect materials for the "History of the Pugachev revolt". He talked to Cossacks who knew Pugachev personally. The childhood years of the famous fabulist Ivan Andreevich Krylov passed here, his father Andrei Prokhorovich Krylov led the defense of the Ural garrison from the troops of Emelyan Pugachev.

In Uralsk, where a 9-year-old boy was taken for 18 days with a caravanserai, a rich family lived. Gabdulla was amazed by the luxury and beauty of the house in which he found himself. The half-sister, who was brought in much earlier, helped him to adapt.

Before his wide acquaintance with Pushkin's work, Tukai, like others, wrote in several languages ​​at once, so the Tatar word rhymed with Farsi, Turkish with Arabic, and although the poems were beautiful, due to ignorance of languages, ordinary people could not understand them. But when Tukay began to read Pushkin, who was scolded for his peasant language, he also began to write more easily - in Tatar, adding Arabic words. And then his poems gained popularity among the general population. For this reason, he is called the founder of modern Tatar literature. As Pushkin once created Russian literature, so Tukai has created the Tatar literary language. And we are proud that studying in our Uralsk contributed to thi ...

Mutygully Hazrat and Tukai traced the similarity of fate: both of them were born near Kazan - one in Kaybitsah, the other - in Kyshlauche. And they met in Uralsk. Mutygulla studied at a madrasah near Kazan. There he met and became friends with Tukay's father. There is a legend that they swore to each other that if one of them dies, the other will take custody of his children. In the end, it happened, because when Gabdulla was brought to Uralsk, Mutygulla spent a lot of time with him.

In the beginning of the last century, the Tukhvatullins' house in Uralsk was a cultural center for Tatar youth. They staged plays here, sang a lot,played music, recited poetry. Tukay came here from a madrasah, where he lived for a total of six years.

Tukay was nineteen when the waves of the 1905 revolution swept to Uralsk. Revolutionary views quickly captured Gabdulla and his madrasah friend Kamil Tukhvatullin, the son of Mutygulla-khazrat. 22- year - old Camille, during the first revolution, took the advantage of " press freedom " and bought a printing house. He acquired the right to publish the newspaper "The Uralets". “The Uralets” newspaper and its successor, “The Uralsk Diary”, are considered as the best independent newspapers of the Russian Empire. So a new stage began in Tukay's life: he entered the printing house as a typesetter.

On November 24, "The Uralets" published one more advertisment, where the name of “The Fiker” (“The Thought”) newspaper appeared for the first time. “A subscription has been opened for a new weekly newspaper, which serves as an appendix to “The Ural Regional Vedomosti” in Tatar language, called “The Fekr”(...). Despite the fact that “The Fekr” will be published as an appendix to “The Ural regional vedomosti”, it will have almost nothing in common with it in terms of content and direction. "The Fekr " aims to spread the program of the Constitutional Democratic Party among the Muslim population. Subscription is accepted at Kazanskaya Square in a Tatar restaurant. Announcements are accepted by special agreement".

Kamil publishes three newspapers and two magazines in Uralsk. “The Fiker” newspaper was the world's third newspaper in Tatar language. And the literary "Al Hasr al Jadit" and the satirical "Uklar " were the first magazines in the world.  Thanks to their publications, Tukay's works spread throughout the Russian Empire. Three times a week, 3000 copies are printed in the Progress printing house. It was located in the basement of the Commercial Bank (now it is the building of the regional Akimat).  Newspapers and magazines could be bought in St. Petersburg, Moscow, Kazan, Tashkent and many cities of Russia thanks to Tatar merchants.

Tukai’s pen was sharp,bold, he was not afraid, criticized social injustice. Due to this reason, "The Uralets" was shut down, and then Camille began to produce literary-public newspaper in Russian "The Uralsk diary". Also "The Fiker "("Thought") was published in that printing house. It was the third newspaper in Tatar language in the world, which also had some columns in Kazakh. The newspaper came out with a circulation of 5 thousand copies and was distributed throughout the Russian Empire, where Turkic-speaking people lived. Those were St. Petersburg, Kazan, Moscow and Penza.

On November 27, the first issue of "The Fiker " was published, and just five days later, on December 4, the "Kazakh Constitutional Democratic Party" was created at the congress as a national branch of the Constitutional Democratic Party of Russia. The founders of the party, as reported by "The Uralets", were "intelligent Kazakhs of Uralsk." It is known that prominent Kazakh figures took part in the work of the congress: A. Bukeikhanov, M. Dulatov, H. Dosmukhambetov, A. Brimzhanov, B. Karataev, A. Tynyshibaev and others. The congress spoke about the need for local self-government, the transfer of Kazakh lands to the ownership of the nation, the development of national culture, language and literature, freedom of religion. The petition was drawn up to the tsarist government. Among the participants of the congress were Tatar intelligents of Uralsk, including Kamil Tukhfatullin and Gabdulla Tukai. Soon the first issue of the Tatar-language magazine “The Elgasr- El- Jadida” (“The New Age”) was published. The actual editor of which was Tukai. He also completely edited the new Tatar satirical magazine "The Uklar " ("The Strela"). Verse by verse, article by article - the name of Tukay was gaining popularity not only in Uralsk, but also in Kazan, Orenburg and St. Petersburg.

In 1907, Gabdulla lived in the Kazan hotel, worked well, translated works from Russian into Tatar, wrote the famous fairy tale “Shurale” and the poem “Par at”.

That year the poet felt that he needed to move to Kazan, the center of Tatar culture and spirituality. He expressed these dreams in the beautiful poem "Par at" ("A pair of horses"), as if anticipating his return there.             

At 21, and then it was a draft age, Tukai had to undergo a medical examination, but not where he lived, but where he was born. Therefore, in October 1907, Gabdulla leaved for Kazan from our Uralsk station. Before leaving, in the Kazan hotel, Tukay wrote the following lines about our Uralsk: “Oh, goodbye, my dear city, the city of my childhood! Sweet home in the darkness melted, as if it was not there ... ". 12 years of life on the Ural River transformed Gabdulla. He returned to his homeland as a mature journalist, a recognized poet, a frantic publicist, satirist, public figure, excellently fluent to his native Tatar, Russian, Arabic, Persian and Turkish languages.

On December 12 in 2006 Museum of Gabdulla Tukai was opened in Uralsk, in street after A. Taimanov 57. The museum is located in the house of G. Tukay’s teacher Mutygulla Tukhvatullin. The museum is located in the street named after G. Tukay, not far from N. Nazarbayev’s avenue. There is the Tukay’s square with a bust of the poet. The exposition of the museum is located in several halls of a two- storey building. On the ground floor is a hall, dedicated to the life of Tukay’s contemporaries, the Uralsk Tatars. Exhibition hall tells about the life and traditions of the end of the nineteenth to the early twentieth centuries. On the second floor of the museum, in three halls, it is told about Tukay's teacher, M. Tukhvatullin, the atmosphere of that time was created in the office.

The Tukay’s Hall tells about the life of the Poet, it is consisted of three sections:

-The Corner of the Order tells about the life of little Gabdulla in Tatarstan;

-Tukay’s Poetic homeland tells about the Uralsk period of his life, about the formation of the poet;

- Kazan period tells about the last years of Tukay's life in Kazan.

The next hall introduces visitors to the imams of the city, the opera singer G. Kaibitskaya, the composer N. Zhiganov, the sculptor H. Shamsutdinov and other famous residents of Uralsk.

An exposition dedicated to the printing house is being prepared in the basement, which was located there in 1906-1907,

The complex, in addition to the G. Tukay museum itself and the Tatar center, includes places associated with the life and work of the poet in Uralsk.

They are: - the house of Galiaskar Usmanov, where they accepted the orphan and spent his first years in the city;

-  Russian school at the madrasah, where Gabdulla studied Russian.

- The Red Mosque to which the merchant Galiaskar took his pupil and where Tukay’s teacher Mutygulla Tukhvatullin was the imam akhund.

- The printing house of the newspaper Uralets. In this building G. Tukay began his labor activity as a typesetter.

- Hotel "Kazan", where Tukay shared one room with Gabdulla Kariev for the last year. The poems "Shurale" and "Par at" were written there.

- The Museum of G. Tukai, located in the house of Mutygulla Tukhvatullin. The house is also associated with the children of Imam Kamil, Galiyo, Adgam.